1720 Πανούκλα, 1820 Χολέρα, 1920 Ισπανική Γρίπη, 2020 Κορωνοϊός
«Ο κορωνοϊός, ακολουθεί ένα πρότυπο παρόμοιο με τις πανδημίες που κατέστρεφαν τον κόσμο κάθε 100 χρόνια».
Πρόκειται για πανδημίες που συνέβησαν και εξαπλώθηκαν σε χρονικές περιόδους τις οποίες αν τις βάλουμε σε μία σειρά, φαίνεται να ακολουθούν ένα μοτίβο.
Ποια η σχέση όμως της πανδημίας της πανόλης (πανούκλας)με την λέξη μόρτης;
Η λέξη μόρτης ανήκει σε μία ομάδα λέξεων που έχει συνδεθεί με το ρεμπέτικο τραγούδι, αλλά επιπλέον έχει και μία ενδιαφέρουσα ιστορία. Ποιοι ήταν οι αληθινοί μόρτηδες και τι ήταν τα μορτάκια. Τι σχέση είχαν με την Σμύρνη και τις επιδημίες πανώλης… Αναζητούν χρόνια τώρα οι γλωσσολόγοι και οι λεξικογράφοι την προέλευση της λέξης «μόρτης», η οποία έφθασε να σημαίνει τον άνθρωπο του δρόμου, αυτόν που ζει με ύποπτους ή ανέντιμους τρόπους, τον μάγκα, το αλάνι. Οι περισσότεροι βλέπουν ιταλική ρίζα (συγκοπή του beccamorti = τυμβωρύχος και morto = νεκρός). Άλλοι το mordace, δηλαδή χλευαστικός, δηκτικός, πικρόγλωσσος και άλλοι το τουρκικό morto/u, δηλαδή το κουφάρι, που είναι και πάλι δάνειο από την ιταλική.
Ο «Ιατρός της Ρώμης» είναι χαλκογραφία του 1656 (J. Columbina). Η ενδυμασία που απεικονίζεται χρησίμευε κατά την άποψη των ιατρών της εποχής εκείνης στην προστασία από την επιδημία.
Σμυρνιοί ιστορικοί έχουν πολλά να μας αφηγηθούν για την ιστορία που κρύβεται πίσω από τους μόρτηδες. Έτσι αποκαλούσαν όσους είχαν προσβληθεί από πανώλη και είχαν καταφέρει να επιβιώσουν και να περιέλθουν σε κατάσταση ανοσίας. Οι μόρτηδες ή μόρτες, όταν προσβαλλόταν η Σμύρνη από επιδημία πανώλης, γίνονταν οι κυρίαρχοι της πόλης. Μόνον αυτοί κυκλοφορούσαν στους δρόμους. Χρησίμευαν ως φύλακες όσων προσβάλλονταν από τη φοβερή αρρώστια, δεν έπαιρναν προφυλάξεις και κοιμούνταν πλάι στους αρρώστους….
Η λέξη μόρτης, όμως, είχε μια προηγούμενη ζωή στην ελληνική γλώσσα, με διαφορετική σημασία και σε διαφορετικές κοινωνικές συνθήκες. Μόρτηδες, συγκεκριμένα, λέγονταν όσοι είχαν επιβιώσει από μία προσβολή της Yersinia pestis (του βακίλου της πανώλης) και εξ αυτού του λόγου φαίνεται να είχαν αποκτήσει ανοσία στην ασθένεια αυτή∙ συμμετείχαν, στο εξής, σε μια ιδιόμορφη ομάδα ατόμων που αναλάμβανε διάφορες υπηρεσίες κατά τη διάρκεια μιας επιδημίας πανώλης. Όπως αναφέρει στη μελέτη του για την πανώλη «Στον καιρό της πανώλης» ο Κ. Κωστής, η ανοσία απέναντι στην πανώλη δεν είναι απόλυτη ούτε εξασφαλισμένη, όπως συμβαίνει αντίθετα με άλλες ασθένειες, π.χ. την ευλογιά, και φαίνεται να έχει περιορισμένη χρονική ισχύ, το πολύ για δέκα χρόνια. Σε μία πρόσφατη δε έρευνα, του 2012, που έγινε σε πανωλόβλητους στην Κίνα (ναι, υπάρχει και σήμερα πανώλη), αποδείχθηκε για πρώτη φορά ότι αντισώματα κατά της πανώλης μπορεί να παραμείνουν σε αποθεραπευμένους ασθενείς ακόμη και μετά από δέκα χρόνια από την προσβολή τους, τα οποία όμως εξασθενούν όσο περνάνε τα χρόνια. Στην ίδια εργασία αναφέρεται ότι ο μηχανισμός φυσικής ανοσίας κατά της πανώλης είναι ιδιαίτερα περίπλοκος, γι’ αυτό και υπάρχει δυσκολία στο να παρασκευαστεί ένα αποτελεσματικό εμβόλιο κατά της νόσου (και χωρίς παρενέργειες).
Την εποχή της δεύτερης πανδημίας (δεύτερη πανδημία ονομάζουμε την περίοδο που ξεκίνησε με την επιδημία του 1348, τον «Μαύρο Θάνατο», και ολοκληρώθηκε στα μέσα περίπου του 19ου αιώνα) υπήρχε μεγάλη διχογνωμία μεταξύ των γιατρών για το θέμα της ανοσίας κατά της πανώλης (όπως και γενικότερα για τη φύση της νόσου), αδυνατώντας να συλλάβουν μία κανονικότητα του φαινομένου. Και είναι φυσικό αυτό, αφού μόλις στα τέλη του 19ου αιώνα ανακαλύφθηκε ο βάκιλος της πανώλης και έγινε αντιληπτός ο τρόπος εμφάνισης και μετάδοσης της νόσου. Σε κάθε περίπτωση, φαίνεται ότι οι άνθρωποι της εποχής πίστευαν εμπειρικά ότι όσοι είχαν επιβιώσει από μία προσβολή πανώλης ήταν δύσκολο να προσβληθούν ξανά. Αυτό, όπως είναι λογικό, τους έδινε μεγάλο πλεονέκτημα, γιατί μπορούσαν να προσφέρουν υπηρεσίες που κανείς άλλος δεν ήταν διατεθειμένος να προσφέρει, λόγω του φόβου μετάδοσης της νόσου.
Μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους εμφανίζεται σε πιο επίσημα κείμενα και στην υγειονομική νομοθεσία η λέξη απόλοιμος, δηλαδή αυτός που διασώθηκε από τον λοιμό, η οποία δεν είναι αρχαία λέξη, αλλά λόγια. Την έχει και ο Στ. Κουμανούδης στη Συναγωγή του: «απόλοιμοι, οι ιταλοβαρβαριστί καλούμενοι μόρτιδες». Πρώτη αναφορά αυτής της λέξης βρίσκουμε σε δύο ενδιαφέροντα βιβλία που γράφτηκαν για την τελευταία ουσιαστικά επιδημία πανώλης στον ελληνικό χώρο, αυτή στον Πόρο το 1837: το πρώτο είναι του γιατρού Πέτρου Ηπίτη, που είχε κληθεί να προσφέρει τις υπηρεσίες του κατά τη διάρκεια της επιδημίας αυτής, και το δεύτερο είναι του Βαυαρού Κάρολου Βίπμερ, αρχίατρου των Ανακτόρων (όπου αλληλοκατηγορούνται για το ξέσπασμα της επιδημίας). Και στα δύο βιβλία γίνεται αναφορά στους απόλοιμους, δηλαδή στους έκτακτους υπαλλήλους που είχαν προσληφθεί για την αντιμετώπιση της επιδημίας, με την απαραίτητη πολύ συχνά επεξήγηση στο κείμενο «ήγουν μόρτιδες». Από τα βιβλία αυτά προκύπτει ότι κατά την επιδημία στον Πόρο πέθαναν οι 7 από τους 14 απόλοιμους που χρησιμοποιήθηκαν – να σημειώσουμε, όμως, ότι ο Ηπίτης αναφέρει ότι οι χωροφύλακες κακομεταχειρίζονταν τους απόλοιμους και κάποιους απ’ αυτούς τους τουφέκισαν.
Η τυπική εικόνα των μόρτηδων στις πηγές και στα λογοτεχνικά έργα, στον ελληνικό χώρο αλλά και στην Ευρώπη, κάθε άλλο παρά κολακευτική είναι – αν και υπάρχουν και εξαιρέσεις. Μπορεί βεβαίως να τους αναγνωρισθεί ότι προσφέρουν σημαντικές κοινωνικές υπηρεσίες, συνήθως όμως περιγράφονται ως αδίστακτοι, χωρίς ηθικές αρχές, άπληστοι, σκληροί, ως οι μόνοι άνθρωποι που χαίρονται μέσα στην καταστροφή, συχνά δε ως μεθύστακες που μεθοκοπούν πάνω στα πτώματα∙ κρίσεις που μπορεί να φτάσουν και σε βαθμό υστερίας, ότι δηλαδή είναι αυτοί που διασπείρουν την πανούκλα για να αποκομίσουν κέρδη. Αυτό οφειλόταν, βεβαίως, στην κακή φήμη που είχαν αποκτήσει για τη συμπεριφορά τους, αλλά προφανώς και στη φύση της εργασίας τους και στη χαμηλή κοινωνική τους θέση – φτωχοί και περιθωριακοί συνήθως μπορούσαν να αναλάβουν τέτοιες υπηρεσίες – και στη δυσφορία που θα προκαλούσε στα ευπορότερα στρώματα η εξάρτηση της σωτηρίας της πόλης απ’ αυτούς τους ανθρώπους. Ούτως ή άλλως η πανώλη είναι μία κατεξοχήν κοινωνική ασθένεια, που δίνει την αφορμή να βγουν στην επιφάνεια μίση και αντιθέσεις. Είναι αναμφισβήτητο ότι τα φτωχότερα στρώματα ήταν τα πιο ευάλωτα στην πανώλη και τα επακόλουθά της (λιμός, οικονομική δυσπραγία κ.τ.λ.), και αυτό οφειλόταν σε πολλούς λόγους, κοινωνικούς και οικονομικούς. Η επιβίωση σε τέτοιες συνθήκες ήταν δύσκολη, και δεν ήταν σπάνια τα φαινόμενα εξεγέρσεων, αλλά και κλοπών και λεηλασιών. Στις δε δυτικές κοινωνίες, από κάποιο σημείο και μετά, οι φτωχοί, οι άποροι, οι πόρνες, οι περιφερόμενοι κ.τ.λ. θεωρούνταν γενικά πηγή μόνιμου κινδύνου για τη δημόσια υγεία και τάξη κι ενοχοποιούνταν συχνά για την εξάπλωση της πανώλης, γι’ αυτό και λαμβάνονταν μέτρα απομόνωσης και εποπτείας τους. Αυτό το βλέπουμε και στα Επτάνησα, όπου οι Βενετοί απομόνωναν τις φτωχικές συνοικίες, στις οποίες, σχεδόν πάντα, παρουσιάζονταν τα πρώτα κρούσματα πανώλης, ορίζοντας και ειδικά όργανα για να τις επιτηρούν, και μοίραζαν στους αποκλεισμένους μία ελάχιστη ποσότητα ψωμιού προκειμένου να επιβιώσουν.
Πηγές
Μόρτηδες και απόλοιμοι (μια συνεργασία του Spiridione)
http://www.mixanitouxronou.gr/poioi-itan-oi-alithinoi-mortides-kai-ti-itan-ta-mortakia-ti-sxesi-eixan-me-tin-smyrni-kai-tis-epidimies-panolis/
2000
2k
